مقدمه
دیوار اختلاف والدین گاهی آنقدر طولانی و بلند است که طفل از نگاه کردن به آن واهمه دارد و زمانیکه برای خاتمه این اختلافات به دادگاه مراجعه می‌کنند طفل با دیدن آنهمه تشریفات و گذراندن وقت و زمانی بسیار طولانی و خسته‌کننده پشت در دادگاهها شاهد قهر و دعوای امثال والدین خود است. در این میان در لابه‌لای جمعیت منتظر و کلافه، اطفالی مانند خود را می‌بیند که یا در آغوش مادر از دیدن لولویی به نام پدر واهمه دارد و یا دست در دست قوی پدر از نگاه کردن به مادری که او را نامهربان خطاب می‌کنند می‌ترسد.
او نه فقط شاهد فحاشی بین مادر بزرگ مهربان و پدربزرگ خوب و یا دایی و عمو و خاله جان خود است بلکه مجرمین و متهمین زیادی را در دادگاهها زنجیر به دست می‌بیند. حالا چه کسی تضمین می‌کند او دچار شب‌ادراری و افسردگی نشود؟ چه کسی آسیب روحی او را که مکرر شاهد درگیری‌های قبل و بعد از طلاق والدین خود است را به بزهکاری، گرایش به اعتیاد، افت تحصیلی، خشونت، اختلال شخصیت و آینده نزدیک او ربط نمی‌دهد.
زمانیکه والدین به هر دلیل از یکدیگر جدا زندگی می‌کنند (جدایی یا طلاق) هر یک تلاش می‌کنند با وارد آوردن ضربه روحی و روانی و یا اثبات بی‌کفایتی دیگری در نگهداری و تربیت طفل خود گوی سبقت را برباید.
در این میان طفل معصوم بی‌قدرت و تسلیم در انتظار تصمیم فرشته نجات درون دادگاه است.
حضانت
در قانون مدنی ایران حضانت به معنی نگهداری و تربیت اطفال تعریف گردیده که این وظیفه هم حق و هم تکلیف والدین محسوب می‌گردد. حتی اگر در یک منزل هم سکونت نداشته باشند.
نگاهداری و تربیت اطفال دارای دو جنبه مادی (به منظور تأمین هزینه‌های طفل که در ایران نفقه نامیده می‌شود) و معنوی است که پروردن طفل به صورتی که همزمان با رشد جسمی و فیزیکی، احساسات و عواطف نیز مورد توجه قرارگیرد ،می باشد. در هنگام طلاق نگهداری اطفال تا سال هفتم ولادت به عهده مادر است و پس از آن پدر اولویت دارد.
حضانت در فقه «شیعه به سامان آوردن تربیت و آنچه که به تأمین مصالح مربوط است از حفظ و خوابانیدن وی در رختخواب، بلندکردن و نظافت و شستشوی او و لباس‌هایش و بالاخره سرمه کشیدن به چشمان طفل، خوراک و پوشاک و سایر اموری که بدان نیازمند است» معنی شده است.
در پیمان‌نامه حقوق کودک نیز چنین آمده «در کلیه اقدامات مربوط به کودکان که توسط مؤسسات رفاه اجتماعی دولتی، خصوصی، دادگاهها، مقامات اجرایی یا نهادهای قانونگذاری به عمل می‌آید منافع عالیه کودک از اهم ملاحظات می‌باشد».
طبق ماده 1173 قانون مدنی «هرگاه در اثر عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی پدر یا مادری که طفل تحت حضانت اوست ،صحت جسمانی ویا تربیت اخلاقی طفل در معرض خطر باشد ،محکمه می تواند به تقاضای اقربای طفل یا به تقاضای قیم او یا به تقاضای رئیس حوزه قضائی هر تصمیمی را برای حضانت طفل مقتضی بداند،اتخاذ نماید».
از مهمترین مواردی که باعث سقوط حضانت می‌گردد:
- ابتلا به بیماری روانی
- شوهر کردن مادر
- نداشتن صلاحیت اخلاقی و رفتاری و عدم مواظبت، اعتیاد زیان‌آور به الکل ، موادمخدر و قمار، اشتها به فساد اخلاق و فحشا، سوءاستفاده از طفل و ورود به مشاغل ضداخلاقی
- مشکلات ملاقات طفل
- عدم رعایت سن طفل
- مشکلات جسمانی طفل
- زمان و مکان نامناسب ملاقات (کلانتری)
- ممانعت در انجام ملاقات
که همه این موارد باعث گره‌خوردن و اختلاف جدید والدین و بوجود آمدن مشکلات روحی متعدد برای طفل می‌باشد.شاید بتوان گفت در این موارد جای پای مواد قانونی برای رفع این مشکلات بسیار کم‌رنگ است و نیاز به بررسی بیشتری دارد. اینکه دستگاههای قضایی و نهادهای حمایتی دولتی و غیردولتی سعی و تلاش دارند تا از حقوق کودکان حمایت نمایند بحث تازه‌ای نیست اما می‌توان راهکارها و پیشنهادهای عملی جهت کاهش مشکلات ناشی از نگهداری طفل رابرای فرد نگهدارنده در نظر گرفت.
فراموش نکنیم مادری که مسؤولیت نگهداری طفل را به عهده دارد ممکن است با تنگ نظری‌های خانواده و جامعه درگیر باشد و مجبور باشد برای تأمین مخارج زندگی و آسایش طفلش زمان بیشتری را خارج از منزل بگذارند. شاید با کاهش مشکلات در نگهداری و حضانت از طفل آمار آزار جسمی و جنسی اطفال را که از طریق نامادری و یا ناپدری بوجود می‌آید، کاهش داد و از بزهکاری اطفال و یا سرپرستان آنها جلوگیری کرد.
راهکارهای پیشنهادی کاهش مشکلات کودکان تحت حضانت
- آموزش و مشاوره رایگان و اجباری والدین در رویارویی با نگهداری و سرپرستی طفل قبل از عهده‌داری حضانت.
- آموزش و مشاوره رایگان و اجباری نامادری و ناپدری.
- بررسی سلامت روانی، عاطفی، اقتصادی و اجتماعی سرپرست طفل ( به جهت اینکه فرزند در دوران کودکی تحت‌تأثیر الگوهاست و پدر و مادر باید الگوی سالم شخصیتی باشند.)
- بررسی سلامت روانی و عاطفی نامادری و ناپدری.
- الزامات قانونی پرداخت نفقه توسط پدران تشدید شود تا زمینه بزهکاری مادران کاهش یافته و یا وقت بیشتری را برای تربیت و رشد فرزند خود اختصاص دهند.
- سازمان صداوسیما جهت ارتقاء سطح آگاهی‌های عمومی، برنامه‌هایی به صورت فیلم، جلسات مشاوره، زیرنویس و ... در مورد حضانت فرزندان تهیه و ارائه کند.
- آموزش و پرورش در برگزاری کلاسهای اجباری در زمینه ارتقاء وضع تحصیلی کودکان تک‌سرپرست تلاش بیشتری کند.
- ایجاد مراکز نگهداری کودکان (مهدکودک- پیش دبستانی) در جوار ادارات زنان.
- فراهم کردن کار نیمه وقت زنان شاغل در زمان روبرویی با مشکلات حضانت فرزندانشان.
- تأمین امنیت شغلی والدینی که در دوران اولیه طلاق و پذیرش حضانت تقاضای مرخصی دارند.
- ایجاد کمک‌های رفاهی مؤثر در حمایت از مادران سرپرست فرزند.
- بیمه کردن زنان و اطفالی که تحت حضانت مادران می‌باشند.
- تخفیف مراکز آموزشی درسی و غیردرسی برای اطفال و نوجوانان تک‌والد.
- ایجاد مراکز مشاوره رایگان و یا تحت پوشش بیمه قرار گرفتن مشاوره برای خانواده‌ها.
- برگزاری گردهم‌آیی قضات صاحب‌نظر و با تجربه درخصوص رفع مشکلات حضانت.
- ارائه بروشور و جزوات آموزشی نگهداری و تربیت صحیح اطفال در دادگاههای خانواده، مدارس، مراکز عمومی و ...
- تعامل فرهنگی بیشتر با کشورهای اسلامی درخصوص موضوع حضانت فرزندان.
- معرفی افراد موفق که حضانت را به عهده دارند و فرزندان صالح و سالم تربیت کرده‌اند.
- الزامی نمودن انجام مشاوره حقوقی و روانشناختی خانواده‌های در حال طلاق به جهت تصمیم‌گیری صحیح ومنطقی درخصوص حضانت فرزندان.
- ایجاد بانک اطلاعاتی کودکان تحت حضانت از طریق مراکز قضائی.
- استعلام از وضع روحی و روانی کودکان تحت حضانت.
- نیم‌بها کردن خدمات تفریحی، درمانی و ... برای کودکان تک‌والد.
- تسهیلات ویژه مسافرتی برای زنانی که به تنهایی حضانت کودکان را به عهده دارند.
- دایر نمودن خطوط تلفنی مشاوره برای والدینی که حضانت را به عهده دارند.
- در اختیار قراردادن کتب آموزشی در درمانگاهها و مدارس و غیره جهت آشنایی با مشکلات زمان حضانت فرزندان.
مینا محمدطاهری
اداره حمایت از حقوق زنان و کودکان
اداره کل اجتماعی و فرهنگی قوه قضاییه
منابع:
1- قانون مدنی
2- جواهرالکلام. نجفی شیخ محمد حسن-1418 هـ.ق، ص 384
3- پیمان نامه حقوق کودک ماده 3 – بند 1
